Ustawodawca dostrzegając brak możliwości dochodzenia zadośćuczynienia przez najbliższych zmarłemu poszkodowanemu wprowadził nowelą do ustawy – kodeks cywilny i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008r., Nr 116, poz. 731) do polskiego systemu prawnego nową instytucję – zadośćuczynienia za doznaną krzywdę dla najbliższych członków rodziny zmarłego poszkodowanego.
Nowe przepisy zaczną obowiązywać począwszy od 3 sierpnia 2008 r.
Jest to nowa instytucja uregulowana w art. 446 § 4, który stanowi, iż sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Nowelizacja ta wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia w Dzienniku Ustaw czyli wchodzi do prawnego obrotu z dniem 3 sierpnia 2008r. Powoduje to, że najbliżsi członkowie rodziny zmarłego poszkodowanego w wyniku zdarzeń od 3 sierpnia 2008r. będą mogli skutecznie domagać się świadczenia jakim jest zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę.
Komu i na jakich zasadach będzie przysługiwało to roszczenie ?
Wchodzący w życie art. 446 § 4 kodeksu cywilnego posługuje się istniejącym w przepisach pojęciem "najbliższych członków rodziny zmarłego " który występuje już na gruncie obecnie obowiązującej ustawy kodeks cywilny. Mianowicie obowiązujący art. 446 § 3 wskazuje, iż "Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej ".
W prawie polskim nie występuje legalna definicja rodziny czy też najbliższych członków rodziny, należałoby zatem odwołać się do orzeczeń sądów, które zapadały na gruncie obowiązującego art. 446 § 3 kodeksu cywilnego oraz na gruncie art. 166 Kodeksu zobowiązań, który po raz pierwszy wprowadził do polskiego porządku prawnego instytucję zadośćuczynienia dla najbliższych członków rodziny poszkodowanego, którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 kwietnia 2005 roku ( sygn. akt IV CK 648/04 ) wskazał iż pojęcie najbliższy członek rodziny należy rozumieć szeroko i definiując pojęcie rodziny można użyć następujących kryteriów : pokrewieństwo, małżeństwo, przysposobienie, powinowactwo, rodzina zastępcza i pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym.
Sąd w dalszej części wskazuje, iż można zaaprobować definicję rodziny jako najmniejszej grupy społecznej, powiązanej poczuciem bliskości i wspólności, osobistej i gospodarczej, wynikającej nie tylko z pokrewieństwa. W tezie powyższego wyroku czytamy, iż pokrewieństwo nie stanowi wyłącznego kryterium zaliczenia najbliższych członków rodziny w rozumieniu art. 446 § 3 kodeksu cywilnego, a zatem najbliższym członkiem rodziny w zależności od sytuacji niekoniecznie musi być najbliższy krewny. Orzecznictwo wskazuje również, iż definiując pojęcie rodziny należy mieć na względzie faktyczny układ stosunków rodzinnych, a nie formalną kolejność pokrewieństwa ( wyrok SN z dnia 18 listopada 1961 roku, sygn. akt II CR 325/61 ).
Konkretyzacja tego kto jest w danym wypadku najbliższym członkiem rodziny będzie należała do sądu orzekającego. Należy więc wskazać, iż w zależności od sytuacji faktycznej ( wzajemnych relacji i układu stosunków rodzinnych, wzajemnej bliskości i wspólności osobistej i gospodarczej, fakt wspólnego zamieszkiwania niewątpliwie również będzie w konkretnej sytuacji brany pod uwagę ) krąg uprawnionych do zadośćuczynienia może obejmować szerokie grono osób, m.in. : małżonka, dzieci wspólne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, dzieci wychowywane w ramach rodziny zastępczej, wnuki, wstępnych, rodzeństwo i innych krewnych , powinowatych ( np. teść, teściowa, szwagier, szwagierka, bratowa ), jak również może obejmować konkubenta oraz jego krewnych ( wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005, sygn. IV CK 648/04 ).
Ustawodawca poprzez sformułowanie, iż zadośćuczynienie przysługuje najbliższym członkom rodziny jednoznacznie wskazuje że zadośćuczynienie będzie przysługiwało każdemu osobno w skonkretyzowanej wysokości stosowanie do poniesionej przez każdego z członków rodziny krzywdy, a zatem przykładowo – osobna kwota pieniężna po śmierci matki zostanie przyznana mężowi i osobna dzieciom. Sąd ustalając kwotę zadośćuczynienia każdy przypadek będzie rozpatrywał indywidualnie z uwzględnieniem różnorakich czynników tj.: stopień cierpienia psychicznego, stopień krzywdy wynikający z utraty pomocy i opieki osoby bliskiej, uczucia osamotnienia, bezsilności wobec trudności życiowych, stopień zażyłości, bliskości i wspólności jakie zachodziły pomiędzy zmarłym a najbliższym członkiem rodziny, wpływ straty osoby bliskiej na samopoczucie i zdrowie uprawnionego.
Na dzień dzisiejszy, w braku orzecznictwa wyjątkowo trudno jest prognozować jak będą kształtowały się omawiane świadczenia, nawet w przybliżonej wysokości. Ponadto instytucja zadośćuczynienia dla bliskich zmarłego będzie nową instytucją od czasu wejścia w życie kodeksu cywilnego z 1964 roku, tak więc w którym kierunku będzie zmierzała linia orzecznictwa odnośnie wysokości kwoty zadośćuczynień, również z tego powodu jest trudna na chwilę obecną do prognozowania. Zastanawiając się szerzej nad wysokością zadośćuczynienia dla najbliższych można w pewien sposób pomocniczo korzystać z orzeczeń, które zapadały na podstawie art. 23 oraz 24 kodeksu cywilnego (naruszenie dobra osobistego – utrata więzi rodzinnej po śmierci poszkodowanego – najbliższych członków rodziny), które niejako uzupełniały brak obecnie wprowadzanej instytucji w art. 446 § 4 kodeksu cywilnego.
W wyroku z dnia 23 września 2005 roku Sąd Apelacyjny w Gdańsku wskazał, iż "Szczególna więź rodziców z dzieckiem, przysługująca zarówno dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status dobra osobistego, podlegającego ochronie prawnej, przewidzianej w art.24 § 1, art. 445 § 1 i art. 448 k.c. " ( sygn. akt I ACa 554/05 ).
Opracowanie: Bartłomiej Chmielowiec, st. specjalista w Wydziale Prawnym Biura Rzecznika Ubezpieczonych